جنبه‌ی مؤنث در بودیسم با تأکید بر نگاه تانترا به زن؛ قسمت دوم: رهبانیت زنان بودایی
جنبه‌ی مؤنث در بودیسم با تأکید بر نگاه تانترا به زن؛ قسمت دوم: رهبانیت زنان بودایی
آزاده مدنی
برخورد‌های بودا و پیروانش با زنان ناگزیر بود. آنان هنگام پرسه‌زدن، جمع‌کردن صدقات، یا در مجالس مهمانی زنان را می‌دیدند. زن‌ها در زندگی عادی و کارهای مذهبی مردان شریک بودند. هندی‌ها به لطافت طبع زن اعتقاد داشتند و او را در این زمینه ارجمند می‌شمردند. اما بودا که از جهان خاکی و زیبایی‌هایش گذشته بود، حضور زن‌ها را در بین رهروانش دام‌های شیطان می‌دانست. چون زنان مورد توجه مردان قرار می‌گرفتند و آنها را از طریق رهایی دور می‌کردند. در واقع گفته‌شد که بودا با اکراه، آن هم به اصرار خاله و نامادریش، رضایت به ورود زنان به سلک روحانیت داد. او در گفتاری با آناندا، شاگردش، او را در مورد زنان توصیه به مراقبت می‌کند:
«آناندا از بودا چنین می‌پرسد: استاد گرامی با یک زن چگونه باید رفتار کرد؟
بودا: باید از دیدار او پرهیز کرد.
آناندا: استاد گرامی اگر او را دیدیم چه باید کرد؟
بودا: در این صورت با او نباید حرف زد.
آناندا: اگر با او سخن گفتیم چطور؟
بودا: در این صورت باید کاملاً مراقب خود بود.»[1]
در جایی دیگر بودا می‌گوید:
«آناندا چنان‌چه زنان به این جماعت نمی‌پیوستند، دهرمه تا هزار سال باقی می‌ماند، اما با ورود زنان، دهرمه بیش از پانصد سال عمر نخواهد کرد.»[2]
اما در میان شاگردان بودا زنان بسیاری بودند. عده‌ای از آنان از اعیان و ثروتمندان بوده و خوشی‌ها و لذلیذ دنیا را ترک گفته به او پیوسته بودند. بسیاری از همسر و فرزندان خویش برای پیوستن به بودا گذشته بودند. آنان سر خود را تراشیده، جامه‌ی مذهبی به تن کرده، و با کمال تقوی و تقدس در زندگی رهبانی شرکت می‌جستند.[3] آنان جسماً و روحاً از مردان جدا نگه‌داشته می‌شدند. می‌توان گفت با این که بودا زن و مرد را در سلوک یکسان انگاشته بود، اما قوانین سنتی اجتماع در رهبانیت بودایی رعایت می‌شد و زنان همان‌طور که در جامعه تحت قیمومت شوهر یا پدر خویش بودند، در زندگی رهبانی، تحت قیمومت مردان جامعه‌ی رهبانی قرار گرفتند. هشت فرمان عالی، قانونی بود که بر اساس آن جامعه‌ی رهبانی زنان بودایی اداره می‌شد. در واقع می‌توان گفت، قانون رهبانیت بودایی به دو قانون مجزا برای زنان و مردان تقسیم می‌شد.
«1- اگر صدها سال از پذیرش یک زن در سلک رهبانی بگذرد، باید در برابر مردی که همین امروز در زمره‌ی راهبان درآمده است، با احترام سلام کند، پیش پایش بلند شود، دست‌های به یکدیگر پیوسته‌ی خود را در برابر وی به عنوان تعظیم بلند کند، و احتراماتی را که شایسته اوست به جا آورد. آن زن باید این فرمان را محترم شمارد، مقدس انگارد، رعایت کند و در تمام دوره‌ی زندگی از آن سرنپیچد.
2- گذراندن فصل بارانی در محوطه‌ای که مردان راهب منزل دارند، برای زن راهبه ممنوع است، او این فرمان را نیز باید محترم شمارد و مقدس انگارد و ... .
3- هر پانزده‌روز یکبار، زنان راهبه باید برای دو منظور، به جامعه‌ی رهبانی مراجعه کنند: یکی در مورد تشریفات اعتراف که باید با راهبان مشورت کنند، و دیگر آنکه از آنان درخواست وعظ و تذکر کلام مقدس را بنمایند. این فرمان نیز باید محترم‌شمرده شود و ... .
4- در پایان فصل بارانی، زنان راهبه باید برای سه منظور از جامعه‌ی راهبان دعوت و نظر آنان را نسبت به خود استفسار کنند. آیا راهبان خطایی از زنان دیده‌اند؟ آیا لغزش و اشتباهی در مورد آنان شنیده‌اند؟ آیا گمان بدی در حق آنان داده‌اند؟ این فرمان نیز باید محترم‌شمرده شود و ... .
5- زنی که مرتکب خطایی شده است، باید در برابر تنبیه انضباطی پانزده روزه‌ی جامعه‌ی راهبان، تسلیم گردد. این فرمان نیز باید محترم شمرده شود و ... .
6- پذیرش یک زن در سلک راهبان، تنها در صورتی ممکن است که دو سال دوره‌ی کارآموزی را بگذراند و در این مدت اصول شش‌گانه را رعایت کند.[4] این فرمان نیز باید محترم شمرده شود و ... .
7- در هیچ حال زن راهبه نمی‌تواند مرد راهبی را مورد مؤاخذه قرار دهد یا به وی ناسزا گوید. این فرمان باید محترم‌شمرده شود و ... .
8- از امروز به بعد، سخن‌گویی[5] در برابر راهبان برای زنان ممنوع است اما سخن‌گویی مردان در برابر زنان ممنوع نیست. این فرمان نیز باید محترم شمرده شود و ... .»[6]
زندگی راهبه‌های بودایی مانند زنان معمولی، محدودیت‌های بسیاری داشت. آنان نباید در صومعه‌های جنگلی یا به تنهایی زندگی می‌کردند. بیشتر اطلاعات مربوط به جامعه‌ی رهبانی زنان، در منابع قانونی خصوصا منابع پالی آمده است.
اجازه‌ی اعطاء مقام دینی به زنان وجود داشت، اما از هزار سال پیش در سری‌لانکا این اجازه از بین رفت که البته بیشتر مربوط به پیروان تراواده است. اما در میان پیروان تانترا و تا حدودی در ماهایانه، رهبانیت زنان ادامه یافت. به دلیل محدودیت‌های رهبانیت زنان، تلاش‌های گسترده‌ای در این زمینه توسط زنان انجام شد، و یوگی‌نی‌های برجسته‌ای خصوصاً در میان زنان بودایی غربی بوجود آمد. در سنت ذن بودایی مقام روحانی به زن همچون مرد اعطا می‌شد. اکنون دیگر لاماهای زن به همان تعداد لاماهای مرد به نظر می‌رسند.
[1]- همان منبع، ص 168.
[2]- توکلی، طاهره، نظام رهبانیت در آیین بودایی، فصل‌نامه برهان و عرفان، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، سال دوم، شماره پنجم، 1384، ص 38.
[3]- مردان راهب بهیکشو و زنان راهب بهیکشونی گفته می‌شوند.
[4]- اصول شش‌گانه عبارتند از: خودداری از کشتن موجودات زنده، دزدی، کارهای مخالف زهد و پارسایی، دروغ، نوشیدن مشروبات الکلی، غذاخوردن در غیرموقع.
[5]- منظور حرف‌زدن نیست، بلکه خطای راهب را گوشزدکردن یا بازخواست‌کردن است.
[6]- الدنبرگ، هرمان، فروغ خاور، ترجمه بدرالدین کتابی، انتشارات اقبال، چاپ سوم، 1373، ص 338 و 339.